ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ ဥပေဒ ကုထုံး (၁)

အန္ဒ႐ူး ေရးႏုိးစ္

လြန္ခဲ့သည့္ ဆယ္စုႏွစ္အတြင္း ပညာရွင္မ်ား၊ ႏုိင္ငံေရးႏွင့္ လူမႈပဋိပကၡမ်ားကုိ ေျဖရွင္းရန္ တာ၀န္ေပးျခင္း ခံထားရသူမ်ားသည္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲျခင္း ပညာရပ္ကုိ ျပန္လည္ရွာေဖြ ေတြ႔ရွိခဲ့ၾကသည္။ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲျခင္း ကိစၥရပ္သည္ ဒီမုိကေရစီ ႏုိင္ငံမ်ားတြင္သာမကဘဲ လတ္တေလာ ပဋိပကၡေျဖရွင္းေရး ရည္မွန္းခ်က္မ်ားႏွင့္လည္း အမ်ားဆုံး ပတ္သက္ေနသည့္၊ ဒီမုိကေရစီ အသြင္ကူးေျပာင္းရန္ ႀကိဳးပမ္းေနၾကသည့္ ႏုိင္ငံမ်ား၌လည္း ေဆာင္႐ြက္ေနသည့္ ကိစၥရပ္ ျဖစ္သည္။ ေတာင္အာဖရိကႏွင့္ ေဘာ့စနီးယားမွသည္ ဖီဂ်ီ၊ ေျမာက္ အုိင္ယာလန္၊ အာဖဂန္နစၥတန္ႏွင့္ အီရတ္တုိ႔ အပါအ၀င္ ကမာၻေပၚရွိ ပဋိပကၡဒဏ္ အခံစားရဆုံး ႏုိင္ငံတခ်ဳိ႕၏ ၿငိမ္းခ်မ္းေရးႏွင့္ လြတ္လပ္သည့္ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္တုိ႔ ေပၚထြန္းေရးအတြက္ ႀကိဳးပမ္း အားထုတ္မႈမ်ားတြင္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲသည့္ ၀ိဇၨာ သုိ႔မဟုတ္ သိပၸံပညာရပ္သည္ အဓိကက်သည္။

အက္စ္တုိးနီးယားႏွင့္ သီရိလကၤာမွသည္ ဂြာတီမာလာ၊ အင္ဒုိနီးရွား၊ ႏုိက္ဂ်ီးရီးယားႏွင့္ ဖိလစ္ပုိင္ အပါအ၀င္ မေရမတြက္ႏုိင္သည့္ ႏုိင္ငံမ်ားစြာတုိ႔သည္ ေရြးေကာက္ပြဲစနစ္မ်ား ျပင္ဆင္ျခင္း၊ နယ္စပ္ေဒသမ်ားကုိ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ေပးသည့္ သေဘာတူညီခ်က္မ်ား သုိ႔တည္းမဟုတ္ ႏုိင္ငံေတာ္အလံေအာက္တြင္ အျပည့္အ၀ မစုစည္းႏုိင္သည့္တိုင္ အမ်ဳိးသား စည္းလုံးညီညြတ္ေရးကုိ ျပင္ပမွ ဖ်က္ဆီးပစ္ႏုိင္သည့္ အုပ္စုအသီးသီးျဖင့္ ျပန္လည္သင့္ျမတ္ေရးကုိ ရည္ရြယ္၍ ယင္းတုိ႔၏ အဖြဲ႔၀င္မ်ားကုိ အစုိးရအဖြဲ႔တြင္ ၀န္ႀကီးရာထူးေနရာမ်ားႏွင့္ အျခားေသာ ရာထူးေနရာမ်ားကုိ ခြဲေ၀ေပးျခင္း အစရွိသည့္ ပဋိပကၡမ်ားကုိ ေျဖရွင္းသည့္ စမ္းသပ္မႈမ်ား ျပဳလုပ္ခဲ့သည္။

ကမာၻေပၚရွိ ေခါင္းအမာဆုံး အာဏာရွင္စနစ္မ်ား မည္သုိ႔ နိဂုံးခ်ဳပ္ေအာင္ ျပဳလုပ္ရမည္ႏွင့္ ယင္းတုိ႔ အုပ္စုိးမႈေၾကာင့္ ႏုိင္ငံတြင္ ထိခုိက္ပ်က္စီးခဲ့ရသည္မ်ားကုိ မည္သုိ႔ စတင္ျပင္ဆင္ရမည္ အစရွိသည္တုိ႔ျဖင့္ သက္ဆုိင္သည့္ ေဆြးေႏြးမႈမ်ားတြင္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲေရး ဆုိင္ရာ ေမးခြန္းမ်ားက မၾကာခဏ လႊမ္းမုိးထားသည္ကုိ မ်က္ေမွာက္ကာလတြင္ ပုိမုိသိသာထင္ရွားစြာ ရွိေနသည္ကုိ ေတြ႔ရွိရသည္။ အီရတ္၊ ကြန္ဂုိ၊ ဆူဒန္၊ လုိက္ေဘးရီးယားႏွင့္ ျမန္မာ ကဲ့သို႔ေသာ ႏုိင္ငံမ်ားတြင္ အာဏာရွင္စနစ္ က်ဆုံးလွ်င္ ဘာျဖစ္မည္နည္းဆုိသည့္ ခန္႔မွန္းခ်က္မ်ား၊ တင္ႀကိဳ ေဟာကိန္းထုတ္မႈမ်ား ရွိၾကသည္။ ယင္းခန္႔မွန္းခ်က္မ်ားမွေန၍ အာဏာေ၀ခြဲေရး အစီအမံမ်ား၊ အစုိးရအဖြဲ႔တြင္ လူနည္းစု တုိင္းရင္းသားမ်ား ပါ၀င္ေရးႏွင့္ ဖယ္ဒရယ္စနစ္ သုိ႔တည္းမဟုတ္ ေဒသႏၲရ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ဆုိင္ရာ ေဆြးေႏြးမႈမ်ားကို မလႊဲမေရွာင္သာ ျဖစ္ေပၚလာေစသည္။
ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲေရးပညာရပ္သည္ ၿပီးခဲ့သည့္ဆယ္စုႏွစ္အတြင္း ႀကီးမားသည့္ ပညာရပ္ဆုိင္ရာ ေျခလွမ္းမ်ားကို လွမ္းခဲ့ႏုိင္ေသာ္လည္း ၿပီးျပည့္စုံသည္ မဟုတ္ေသးဘဲ ယခုအခ်ိန္အထိ တုိးတက္ေကာင္းမြန္ေအာင္ လုပ္ရန္ လုိအပ္လ်က္ရွိသည္။ အထူးသျဖင့္ သီးျခား ၀ိေသသလကၡဏာမ်ားရွိေသာ ႏုိင္ငံမ်ားတြင္ ပဋိပကၡမ်ား ျဖစ္ေပၚရသည့္ အေၾကာင္းရင္း ဇစ္ျမစ္ကုိ ရွာေဖြသည့္အခါႏွင့္ ရရွိခဲ့သည့္ သင္ခန္းစာမ်ားကုိ ၿခံဳငုံသုံးသပ္ျခင္းတုိ႔တြင္ ျဖစ္သည္။

ဤေနရာတြင္ ေဆးသိပၸံပညာျဖင့္ ႏိႈင္းယွဥ္ျခင္းသည္ အသုံး၀င္ႏုိင္သည္။ သမားေတာ္၏ အတတ္ပညာႏွင့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒဆုိင္ရာ ကြ်မ္းက်င္သူ၏ အတတ္ပညာတုိ႔တြင္ တူညီသည့္အခ်က္မ်ား အမ်ားအျပား ရွိသည္။ ဆရာ၀န္က လူနာ၏ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကုိ စစ္ေဆးျခင္းႏွင့္ လုိအပ္သည့္ ကုသမႈေပးျခင္းကဲ့သုိ႔ပင္၊ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒဆုိင္ရာ ကြ်မ္းက်င္သူသည္လည္း ပဋိပကၡေၾကာင့္ ဒုကၡဆင္းရဲမ်ား ခံစားေနရသည့္ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းကုိ ေလ့လာၾကည့္႐ႈၿပီး ထုိလူ႔အဖြဲ႔အစည္း၏ ေရရွည္ က်န္းမာေရးအတြက္ ပဋိပကၡ ဆိတ္သုဥ္းကာ ဒုကၡဆင္းရဲမ်ားမွ လြတ္ေျမာက္ရန္ မည္သုိ႔ ေဆာင္ရြက္ရမည္ဆုိသည့္ လမ္းေၾကာင္းကုိ ေရးဆြဲရေလသည္ (အမ်ားလက္ခံႏုိင္မည့္ ၿငိမ္းခ်မ္းေရး၊ ဖြံ႔ၿဖိဳးတုိးတက္မႈႏွင့္ လြတ္လပ္သည့္ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္မႈအဆင့္မ်ား ေရးဆြဲၿပီး က်ယ္ျပန္႔စြာ ဖြင့္ဆုိထားရမည္)။

ေရာဂါ (ပဋိပကၡ) ကုိ ကုသမႈ ျပဳျခင္းထက္၊ ေရာဂါ လကၡဏာမ်ားကုိ သက္သာေအာင္ ျပဳလုပ္ျခင္းႏွင့္ ေရာဂါထိန္းခ်ဳပ္ျခင္းကို ပိုမိုလုပ္ေဆာင္ရတတ္ေၾကာင္း လူမႈသိပၸံပညာရွင္ အမ်ားစုက ယခုအခါ လက္ခံလာၾကသည္။ သုိ႔ေသာ္လည္း လုံး၀ ခ်ဳိ႕ယြင္းမႈရွိေနသည့္ ႏုိင္ငံတခုတြင္မူ ယင္းကဲ့သုိ႔ ေရာဂါလကၡဏာမ်ား သက္သာေအာင္ ေကာင္းမြန္စြာ ကုသေပးျခင္းသည္ပင္လွ်င္ အက်ဳိးေက်းဇူး အမ်ားအျပား ျဖစ္ထြန္းေစႏုိင္သည္။

ႏုိင္ငံတခု၏ အသက္ဇီ၀ိန္ကုိ ဇီ၀ေဗဒအျမင္ျဖင့္ ႐ႈျမင္သုံးသပ္သည့္ အယူအဆသည္ ေရွးပေ၀သဏီကပင္ ရွိခဲ့ၿပီး ဂရိႏုိင္ငံ အေစာပုိင္း ကာလကတည္းက ရွိခဲ့ေၾကာင္း ပေလတုိ၊ အရစၥတုိတယ္၊ စီစာ႐ုိ၊ မာခီယာဗယ္လီ၊ ေလာ့ခ္၊ ႐ူးဆိုး၊ ေဟဂယ္၊ တီအိတ္ခ်္ ဂရင္း ႏွင့္ အျခားေသာ အေတြးအေခၚ ပညာရွင္မ်ား၏ စာေပမ်ားကုိ ေလ့လာၾကည့္ျခင္းျဖင့္ သိရွိႏုိင္သည္။
ေရာဂါရွာေဖြျခင္း (Diagnosis) ဆုိသည့္ ေ၀ါဟာရသည္ပင္ ဂရိဘာသာစကားမွ ဆင္းသက္လာျခင္းျဖစ္သည္။ ဂရိ စကားလုံး gnosis သုိ႔မဟုတ္ knowledge (ပညာဗဟုသုတ) မွ ဆင္းသက္လာျခင္းျဖစ္သည္။ ႏုိင္ငံေရးတြင္ ျဖစ္ေစ၊ ေဆးပညာတြင္ ျဖစ္ေစ၊ ေရာဂါရွာေဖြျခင္း သုိ႔မဟုတ္ ပညာဗဟုသုတ ရွာေဖြျခင္းဆုိသည္မွာ လက္ေတြ႔ေလ့လာ ဆန္းစစ္ႏုိင္သည့္ အခ်က္အလက္မ်ားကုိ စုစည္းျခင္းႏွင့္ ယင္းတုိ႔ကုိ အေသးစိတ္ ဆန္းစစ္ျခင္းတို႔မွ စတင္သည္။ ကံေကာင္းေထာက္မစြာပင္ ထုိကဲ့သုိ႔ေသာ အခ်က္အလက္မ်ား ေကာက္ခံ၍ ရႏုိင္သည့္ ႏုိင္ငံအေရအတြက္မွာ ဒီမုိကေရစီ တတိယလိႈင္းႏွင့္အတူ ၁၉၇၀ ျပည့္ႏွစ္မ်ားက စတင္ၿပီး ဒီမုိကေရစီ အသြင္ကူးေျပာင္းခဲ့ၾကသည့္ လက္တင္အေမရိက၊ အာဖရိက၊ အာရွ၊ အေရွ႕ႏွင့္ အလယ္ပုိင္း ဥေရာပရွိ ႏုိင္ငံမ်ားေၾကာင့္ ယခင္ကထက္ လြန္စြာ မ်ားျပားလာခဲ့သည္။

သုိ႔ေသာ္လည္း အသစ္ျပင္ဆင္ ေရးဆြဲခဲ့သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ အမ်ားအျပားသည္ ပဋိပကၡမ်ားကုိ ေအာင္ျမင္စြာ မေျဖရွင္းႏုိင္ခဲ့ေပ။ အဘယ္ေၾကာင့္ဆုိေသာ္ ယင္းဖြဲ႔စည္းပုံ အသစ္မ်ားကုိ ေရးဆြဲသူမ်ားသည္ (ႏုိင္ငံျခားသားျဖစ္ေစ၊ ျပည္တြင္းမွ ပုဂၢိဳလ္မ်ားျဖစ္ေစ) ေကာင္းမြန္သည့္ ေရာဂါရွာေဖြမႈႏွင့္ ကုသမႈ၏ အေျခခံ သေဘာတရားမ်ားကုိ ဂ႐ုမျပဳခဲ့ျခင္းေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ယင္းသုိ႔ ေရာဂါရွာေဖြမႈႏွင့္ ကုသမႈ ျပဳလုပ္ရာတြင္ ကုသသူ သမားေတာ္သည္ က်င့္၀တ္ႏွင့္အညီ ႐ုိးသားစြာ ကုသပါမည္၊ ေ၀ဒနာရွင္ကုိ ထိခုိက္နစ္နာေအာင္ မလုပ္ပါဟုေသာ က်မ္းက်ိန္မႈျဖင့္ စတင္ရပါမည္။

၁၉၉၀ ခုႏွစ္မ်ားအတြင္းက အင္ဂုိလာႏုိင္ငံကုိ ေလ့လာၾကည့္သင့္သည္။ အနည္းဆုံး လူေပါင္း ၁.၅ သန္းေက်ာ္ ေသေၾကခဲ့ရသည့္ ၁၅ ႏွစ္ၾကာ ျပည္တြင္းစစ္ အဆုံးသတ္ရန္ ႏုိင္ငံတကာ ေစ့စပ္ညွိႏိႈင္းသူမ်ားသည္ Eduardo Dos Santos ဦးေဆာင္သည့္ အာဏာရ MPLA ပါတီ ႏွင့္ Jonas Savimbi ဦးေဆာင္သည့္ ယူနီတာ (UNITA) သူပုန္မ်ားအၾကား ၁၉၉၁ ခုႏွစ္ သေဘာတူညီခ်က္ စာခ်ဳပ္ကုိ ေစ့စပ္ညွိႏိႈင္းေပးခဲ့ၾကသည္။ သုိ႔ေသာ္ အဆုိပါ သေဘာတူညီခ်က္ ပ်က္ျပယ္ခဲ့ရသည္။ အေၾကာင္းမွာ ႏုိင္သူ အကုန္ယူ (winner-take-all) သမၼတ ေ႐ြးခ်ယ္တင္ေျမွာက္သည့္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲစနစ္ေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ယင္းစနစ္သည္ စိတ္ဓာတ္က်စရာ ေကာင္းေသာ လႊတ္ေတာ္တြင္း “သစၥာရွိအတုိက္အခံ” အျဖစ္ တာ၀န္ ထမ္းေဆာင္ရန္ MPLA ထက္ ေသးငယ္သည့္ ယူနီတာ ပါတီကို မည္သည့္မက္လုံးမွ် မေပးႏုိင္ခဲ့ေခ်။ ၁၉၉၂ ခုႏွစ္ စက္တင္ဘာ ေ႐ြးေကာက္ပြဲတြင္ ေမွ်ာ္မွန္းထားသည့္အတုိင္း Dos Santos က Savimbi ကုိ ၄၉-၄၀ ရာခုိင္ႏႈန္းျဖင့္ အႏုိင္ရရွိသည့္အခါ ျပည္တြင္းစစ္မီး ျပန္လည္ ေတာက္ေလာင္ခဲ့သည္။ သိန္းႏွင့္ခ်ီေသာ ျပည္သူမ်ား ထပ္မံ ေသဆုံးခဲ့ရသည္။
ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲသူမ်ား အေနျဖင့္ ႏုိင္ငံတႏုိင္ငံ၊ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းတခုတြင္ ဒုကၡဆင္းရဲမ်ား ပဋိပကၡမ်ားကို မည္သည့္အရာမ်ားက ဖန္တီးေပးေနသနည္း ဆုိသည္ကို ေကာင္းစြာ ရွာေဖြတတ္ရန္ လုိအပ္လွ်င္ ယင္းတုိ႔အေနျဖင့္ မည္သည့္ နည္းလမ္းကုိ က်င့္သုံးၿပီး ရွာေဖြသင့္သနည္း။ ေဆးပညာဆုိင္ရာ ေရာဂါရွာေဖြမႈတြင္ ခႏၶာကုိယ္ကုိ စစ္ေဆးျခင္းႏွင့္ လူနာ ရာဇ၀င္ကုိ ေလ့လာဆန္းစစ္ျခင္းတုိ႔ ျပဳလုပ္ေဆာင္႐ြက္သည္။ လုိအပ္လွ်င္ အထက္ပါ ေလ့လာဆန္းစစ္မႈမ်ားမွ ေတြ႔ရွိခ်က္မ်ားကုိ အတည္ျပဳေပးႏုိင္မည့္ တျခားေသာ လုပ္ထုံးလုပ္နည္းမ်ားကုိ ေဆာင္႐ြက္ေလ့ရွိသည္။ ေရာဂါရွာေဖြမႈကုိ ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ နည္းစနစ္ျဖင့္ စတင္သည္။ ယင္းစနစ္သည္ အခ်က္အလက္မ်ားကုိ မည္သုိ႔ စုစည္းရမည္၊ လူနာ ရာဇ၀င္ႏွင့္ ခႏၶာကုိယ္ စစ္ေဆးျခင္းတုိ႔မွ ေတြ႔ရွိခ်က္မ်ားကုိ မည္သုိ႔ အဓိပၸာယ္ ေဖၚေဆာင္ရမည္ကုိ လမ္းညႊန္ေပးသည္။ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲသည့္ နယ္ပယ္တြင္မူ ယင္းေရာဂါရွာေဖြမႈ နည္းစနစ္ဆုိသည္မွာ လူမႈစီးပြား၊ ႏုိင္ငံေရးႏွင့္ သမုိင္းဆုိင္ရာ ညႊန္းကိန္းမ်ားအား ဆန္းစစ္ ေလ့လာမႈျပဳျခင္းကုိ အဓိက ဦးစုိက္ေဆာင္႐ြက္ျခင္းကုိ ဆုိလုိသည္။ ယင္းညႊန္းကိန္းမ်ားကုိ ဆန္းစစ္ ေလ့လာမႈျပဳျခင္းသည္ ေရာဂါရွာေဖြမႈအေပၚ မ်ားစြာ အက်ဳိးသက္ေရာက္မႈ ရွိႏုိင္သည္။

ထုိညႊန္းကိန္းမ်ားမွ တဆင့္ ေရာဂါရွာေဖြသူသည္ Etiology ေခၚ ေရာဂါလကၡဏာမ်ား ေပၚေပါက္ရျခင္း၏ အေၾကာင္းရင္းမ်ားကုိ ေဖာ္ထုတ္သြားမည္ ျဖစ္သည္။ ႏႈိင္းယွဥ္ခြဲျခား ေရာဂါရွာေဖြမႈ (Differential diagnostic) သည္ စနစ္တက် ေရာဂါရွာေဖြမႈ နည္းစနစ္ျဖစ္ၿပီး လူနာ ေရာဂါျဖစ္ရျခင္း၏ ျဖစ္ႏုိင္ေျခ အေၾကာင္းရင္းမ်ားကုိ ယင္းတုိ႔၏ ျဖစ္ႏုိင္ေျခ၊ ေရာဂါအတိမ္အနက္ႏွင့္ ကုသႏိုင္မႈအေပၚ မူတည္ၿပီး အဆင့္မ်ား သတ္မွတ္ေပးသည္။ (Differential diagnosis ဆုိသည္မွာ ေရာဂါလကၡဏာမ်ား၏ အျဖစ္ႏုိင္ဆုံး ေရာဂါအေၾကာင္းရင္းကုိ ေဖာ္ထုတ္ သတ္မွတ္ျခင္း ျဖစ္ေလသည္။ ေဆးေက်ာင္းသားမ်ားအား ေရာဂါရွာေဖြမႈႏွင့္ ပတ္သက္ၿပီး နမူနာတခုေပးထားသည္။ ယင္းမွာ ျမင္းခြာသံၾကားလွ်င္ ျမင္းကုိရွာ၊ ျမင္းက်ားကုိ မရွာႏွင့္ဟု ျဖစ္ေလသည္။ အ႐ုိးဆုံး ေရာဂါရွာေဖြမႈႏွင့္ စတင္ရန္ ျဖစ္သည္။ ႏွာေစးလွ်င္ အေအးမိျခင္း ျဖစ္သည္ဟု အ႐ုိးရွင္းဆုံး ေရာဂါရွာေဖြမႈႏွင့္ စတင္ရန္ျဖစ္သည္။ ယင္း အေအးမိသည္ဟု ေရာဂါရွာေဖြမႈကုိ ဖယ္ရွားၿပီးမွသာလွ်င္ အျခား ပုိမုိ႐ႈပ္ေထြးသည့္ ေရာဂါရွာေဖြမႈမ်ားကုိ ျပဳလုပ္ရမည္ ျဖစ္သည္။) ၿပီးမွသာလွ်င္ ေရာဂါရွာေဖြမႈဆုိင္ရာ ေဆးစစ္ေဆးျခင္းမ်ား (Diagnostic tests) ျပဳလုပ္ရမည္ ျဖစ္သည္။ ဤအဆင့္တြင္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ကြ်မ္းက်င္သူ ပညာရွင္အေနျဖင့္ ႏုိင္ငံေရး မတည္မၿငိမ္ျဖစ္မႈ၏ အဓိကအေၾကာင္းရင္းကုိ ေလ့လာဆန္းစစ္ရန္ မည္သည့္ အခ်က္အလက္မ်ား စုစည္းေကာက္ခံရန္ လုိမည္နည္းဟု စဥ္းစားဆင္ျခင္ရမည္။ ေနာက္ဆုံးအဆင့္တြင္ Prognosis ဟုေခၚသည့္ ကာလတခုအတြင္း ေျပာင္းလဲလာႏုိင္သည့္ လူနာ၏ အေျခအေနႏွင့္ ေရာဂါဆက္လက္ ႀကီးထြားလာၿပီး အျခားေရာဂါမ်ား ၀င္လာႏုိင္မႈတုိ႔ကုိ တင္ႀကိဳခန္႔မွန္းျခင္းကုိ ေဆာင္ရြက္သည္။ ဤအဆင့္ ၅ ဆင့္ပါ၀င္သည့္ လုပ္ငန္းစဥ္မွ ႀကိဳတင္ကာကြယ္မႈ၊ ကုသမႈႏွင့္ မိမိကုိယ္ကုိ ျပန္လည္ က်န္းမာေအာင္ ေဆာင္ရြက္သည့္ မဟာဗ်ဴဟာမ်ား ေပၚထြက္လာမည္ ျဖစ္သည္။

ေဆးပညာ နည္းစနစ္မ်ားကုိ ဒီမုိကေရစီစနစ္အတြက္ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ ဥပေဒ ေရးဆြဲရာတြင္ လက္ေတြ႔အသုံးခ်ရာ၌ စတင္အသုံးျပဳရန္ အေကာင္းဆုံးနည္းလမ္းမွာ နာမက်န္းမႈ၏ အေျခအေနမ်ားကုိ က်ယ္ျပန္႔စြာ အုပ္စုခြဲျခား ၾကည့္႐ႈျခင္းႏွင့္ ယင္းတုိ႔သည္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေဆးညႊန္းႏွင့္ မည္သုိ႔ဆက္စပ္သည္ကုိ စစ္ေဆးျခင္း ျဖစ္ေကာင္းျဖစ္လိမ့္မည္။ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ ဥပေဒဆုိင္ရာ ေရာဂါရွာေဖြသူ အေနျဖင့္ ေအာက္ပါေမးခြန္းမ်ားကုိ ေမးျမန္းႏုိင္သည္။

(၁) ပဋိပကၡ အဆုံးသတ္ရန္ ေလ့လာသုံးသပ္ေနသည့္ ႏုိင္ငံတြင္ ပါတီႏွင့္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲ ႏုိင္ငံေရးသည္ မည္မွ်အထိ အဆင့္ျမင့္စြာ သုိ႔မဟုတ္ ခ်ိနဲ႔စြာ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံဥပေဒႏွင့္ အညီ သက္၀င္လႈပ္ရွားေနသနည္း။

(၂) အာဖဂန္နစၥတန္မွာကဲ့သုိ႔ ႏုိင္ငံေတာ္အစုိးရသည္ လုံး၀ ၿပိဳလဲသြားခဲ့ၿပီလား၊ သုိ႔တည္းမဟုတ္ ျမန္မာႏုိင္ငံမွာကဲ့သုိ႔ ပဋိပကၡ အေျခအေနမ်ားထဲမွာပင္ အစုိးရယႏၲယားသည္ ယင္း၏ လုပ္ငန္းတာ၀န္မ်ားကုိ ဆက္လက္ ထမ္းရြက္ေနပါသလား။

(၃) အုပ္စုမ်ားအၾကား ေယဘုယ် မုန္းတီးမႈႏွင့္ ႏႈိင္းယွဥ္လိုက္လွ်င္ အမွန္တကယ္ အၾကမ္းဖက္မႈမ်ား၏ အေျခအေနသည္ မည္သုိ႔ရွိသနည္း။ ဥပမာအားျဖင့္ ဖီဂ်ီႏွင့္ သီရိလကၤာ ႏွစ္ႏုိင္ငံစလုံးတြင္ ခါးသီးေသာ လူမ်ဳိးေရး ဂုိဏ္းဂဏ ကြဲျပားမႈမ်ား ရွိေနသည္။ သုိ႔ေသာ္ ဖီဂ်ီႏုိင္ငံတြင္ ႏုိင္ငံေရးႏွင့္ ဆက္ႏႊယ္၍ အၾကမ္းဖက္ သတ္ျဖတ္မႈမ်ားသည္ ကံအားေလ်ာ္စြာ နည္းပါးေလသည္။ အဘယ္ေၾကာင့္ ထုိသုိ႔ ကြဲျပားျခားနား ေနရသနည္း။

(၄) အဆုိပါႏုိင္ငံတြင္ မတူညီသည့္ တုိင္းရင္းသား လူမ်ဳိးစုႏွင့္ တျခားေဒသဆုိင္ရာ အုပ္စုေပါင္း မည္မွ်ရွိသနည္း။ ယင္းတုိ႔၏ လူဦးေရ စုစုေပါင္း မည္မွ်ရွိၾကသနည္း။ ယင္းတုိ႔သည္ မည္သည့္ အရပ္ေဒသမ်ားတြင္ ေနထုိင္ၾကသနည္း။

(၅) အဓိက တိုင္းရင္းသားလူမ်ဳိးစုမ်ားႏွင့္ ေဒသဆုိင္ရာ အုပ္စုမ်ားသည္ ဘာသာေရး၊ စာေပ၊ ဘာသာစကား၊ တုိင္းရင္းသားလူမ်ဳိးစု၊ အမ်ဳိးသားေရး ခံစားခ်က္၊ အရပ္ေဒသကုိ အေျခခံ၍ေသာ္လည္းေကာင္း သုိ႔တည္းမဟုတ္ ယင္းအခ်က္မ်ားထဲမွ အခ်က္အခ်ဳိ႕ ေပါင္းစပ္ၿပီးေသာ္လည္းေကာင္း စည္းလုံးညီညြတ္မႈ ပ်က္ျပားေနႀကပါသလား။

(၆) ပဋိပကၡ၏ အဓိက အေၾကာင္းတရားသည္ ေျမယာ သုိ႔မဟုတ္ ေရနံကဲ့သုိ႔ေသာ အရင္းအျမစ္မ်ား ပုိင္ဆုိင္မႈအေပၚ အျငင္းပြားမႈမ်ားႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈ သုိ႔မဟုတ္ ဘာသာေရး ဓေလ့ထုံးတမ္းမ်ား ကြဲျပားျခားနားမႈမ်ားအေပၚ အေျခခံပါသလား။ အရင္းအျမစ္မ်ား ပုိင္ဆုိင္မႈအေပၚ အျငင္းပြားမႈမ်ားထက္လည္း ယဥ္ေက်းမႈ သုိ႔မဟုတ္ ဘာသာေရး ဓေလ့ထုံးတမ္းမ်ား ကြဲျပားျခားနားမႈမ်ား အေပၚ ပုိမုိ အေျခခံႏုိင္ပါသလား။
ထုိကဲ့သုိ႔ေသာ ေမးခြန္းမ်ားကုိ ေမးျမန္းျခင္းျဖင့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ပညာရွင္သည္ ၎ရင္ဆုိင္ ေျဖရွင္းေနရသည့္ ႏုိင္ငံကုိ အမ်ဳိးအစား ခြဲျခားသတ္မွတ္ျခင္းတြင္ တုိးတက္လာလိမ့္မည္ ျဖစ္သည္။ အေတာ္အတန္ ရွင္းလင္းသည့္ ဥပမာ ၂ ခုကုိ ေလ့လာၾကည့္ၾကစုိ႔။ အင္အားေကာင္းသည့္ ႏုိင္ငံေရးပါတီမ်ား၊ ေကာင္းစြာ လည္ပတ္ေနသည့္ အစုိးရယႏၲရား၊ မတူသည့္ဘာသာ၀င္မ်ား ေရာယွက္ ေနထုိင္ေနၾကသည့္ နယ္ေျမေဒသမ်ားရွိသည့္ ေျမာက္ အုိင္ယာလန္ ႏုိင္ငံသည္ အာဏာလြန္ဆြဲပြဲတြင္ ပိတ္မိေနသည္။ ရံဖန္ရံခါ ဆႏၵျပမႈမ်ားႏွင့္ အၾကမ္းဖက္သမားမ်ား၏ တုိက္ခုိက္မႈမ်ားလည္း ရွိေနသည္။

သုိ႔ေသာ္ ဥပေဒႏွင့္အညီ ႏုိင္ငံေရးပါတီမ်ား ဖြဲ႔စည္းတည္ေထာင္ျခင္းႏွင့္ ပတ္သက္ၿပီး လုံး၀မၾကားဖူးေသာ၊ အစုိးရ ၿပိဳလဲခဲ့ေသာ၊ လူမ်ဳိးစု အုပ္စုမ်ားသည္လည္း ယင္းတုိ႔၏ သက္ဆိုင္ရာ နယ္ေျမမ်ားတြင္သာ သီးျခားေနထုိင္လ်က္ရွိၿပီး အၾကမ္းဖက္မႈမ်ားက ေနရာအႏွံ႔ျပန္႔ႏွံ႔လ်က္ ႏုိင္ငံေရး ေဆြးေႏြးမႈမ်ားမွာလည္း အရင္းအျမစ္မ်ား ခြဲေ၀ေရးအေပၚ ယွဥ္ၿပိဳင္မႈမ်ားက လႊမ္းမုိးထားေသာ (ယေန႔ထိ က်ယ္ျပန္႔သည့္ အတုိင္းအတာတခုထိ လႊမ္းမုိးလ်က္ရွိဆဲ) အာဖဂန္နစၥတန္ႏုိင္ငံႏွင့္ ေျမာက္အုိင္ယာလန္ ႏုိင္ငံသည္ မ်ားစြာ ကြဲျပားျခားနားသည္။ ႏုိင္ငံတႏုိင္ငံတြင္ အလုပ္ျဖစ္သည့္ အစီအမံမ်ားသည္ အျခားတႏုိင္ငံတြင္ အလုပ္ျဖစ္ခ်င္မွ ျဖစ္မည္ဟု အလြယ္တကူ သိျမင္ႏိုင္ေသာ္လည္း ေရာဂါရွာေဖြျခင္းဆုိင္ရာ စမ္းသပ္စစ္ေဆးမႈမ်ားကုိ အသုံးျပဳျခင္းသည္ ဤႏုိင္ငံ ၂ ႏုိင္ငံတြင္ ပဋိပကၡမ်ား ေလ်ာ့နည္း ေျပလည္သြားေရးအတြက္ မရွိမျဖစ္ လုိအပ္သည့္ ပထမအဆင့္ျဖစ္ၿပီး လုိက္နာေဆာင္ရြက္ရမည့္ နည္းလမ္းမ်ား ညႊန္ၾကားမႈကုိလည္း ခုိင္မာေစသည္။

ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒဆုိင္ရာ သမားေတာ္အေနျဖင့္ နာမက်န္းျဖစ္ေနသည့္ ႏုိင္ငံအား ေပးႏုိင္သည့္ ေဆးညႊန္းတြင္ အဓိကပါ၀င္သည့္ ေဆးမ်ားမွာ မည္သူမ်ားက အုပ္ခ်ဳပ္မည္၊ ယင္းတုိ႔အား မည္သုိ႔ ေ႐ြးခ်ယ္ တင္ေျမွာက္မည္ဟူေသာ က်ယ္ျပန္႔သည့္ ေ႐ြးခ်ယ္စရာမ်ား ပါ၀င္ႏုိင္သည္။ မည္သူမ်ားႏွင့္ အစုိးရ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးအဖြဲ႔ကုိ ဖြဲ႔စည္းမည္၊ မည္သည့္ အာဏာမ်ားကုိ ေပးအပ္ထားမည္၊ လႊတ္ေတာ္သည္ မည္သည့္ အခန္းက႑မွ ပါ၀င္လႈပ္ရွားမည္၊ လႊတ္ေတာ္ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားကုိ မည္သုိ႔ ေ႐ြးခ်ယ္တင္ေျမွာက္မည္၊ လႊတ္ေတာ္ အမတ္ေနရာမ်ားအား မည္ကဲ့သုိ႔ ခြဲေ၀မည္၊ လႊတ္ေတာ္တြင္ အထက္ႏွင့္ ေအာက္ လႊတ္ေတာ္ ၂ ရပ္ ရွိမည္လား၊ သုိ႔တည္းမဟုတ္ တေပါင္းတစည္းထဲ လႊတ္ေတာ္ တရပ္သာ ထားရွိမည္လား၊ အစုိးရအာဏာကုိ မည္သည့္ အတုိင္းအတာထိ ဗဟုိဦးစီး ခ်ဳပ္ကုိင္မႈျဖင့္ ကုိင္စြဲထားမည္နည္း၊ ထူးျခားသည့္ ၀ိေသသရွိသည့္ ေဒသႀကီးမ်ားႏွင့္ တုိင္းရင္းသား လူနည္းစုမ်ား အေနျဖင့္ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ ရရွိႏုိင္မည္လား၊ ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ ရရွိပါက မည္သည့္ပုံစံျဖင့္ ျဖစ္မည္နည္း။ ဒီမုိကေရစီ ရွင္သန္ႀကီးထြားလာေစရန္ အထက္ပါ ေမးခြန္းမ်ားႏွင့္ အျခားေသာ ယဥ္ေက်းမႈ ဓေလ့ထုံးတမ္းဆုိင္ရာ ေမးခြန္းမ်ားကုိ ေျဖၾကားေပးမည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ စည္းမ်ဥ္းမ်ား ခုိင္မာစြာ ရွိေနရမည္ ျဖစ္သည္။

သုိ႔တည္းမဟုတ္ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းတခုတြင္ ျဖစ္ပြားေနသည့္ ပဋိပကၡကုိ ထိန္းခ်ဳပ္ရန္ အဓိက ေသာ့ခ်က္မွာ ေ႐ြးေကာက္ပြဲမ်ားႏွင့္ အာဏာကို အဆင့္ဆင့္ ခြဲေ၀ေပးထားသည့္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရး စနစ္အေပၚ မူမတည္ဘဲ၊ တရားစီရင္ေရး အေဆာက္အအုံ၊ ေျမယာျပဳျပင္ေရး အေျခအေန၊ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲထားသည့္ ပညာေရးစနစ္၊ တရားဥပေဒ စုိးမုိးေရးကုိ ပုိမုိေကာင္းမြန္စြာ ေဆာင္ရြက္ႏုိင္သည့္ ရဲတပ္ဖြဲ႔မ်ား၊ ထိလြယ္ရွလြယ္ၿပီး စိတ္ခံစားမႈမ်ား အႀကီးအက်ယ္ ျဖစ္ေစသည့္ အမွန္တရား ရွာေဖြေဖာ္ထုတ္ေရး ေကာ္မရွင္မ်ား၊ အုပ္စုမ်ားအတြင္း ဆက္ဆံေရးကုိ တိုးတက္ေကာင္းမြန္ေအာင္ ေဆာင္ရြက္ေပးႏုိင္သည့္ အရပ္ဘက္ အဖြဲ႔အစည္းမ်ား သုိ႔မဟုတ္ ယင္းအခ်က္မ်ားအားလုံး ေပါင္းစည္းထားျခင္းမ်ဳိးအေပၚ ပိုမုိ မူတည္ႏုိင္ေလသည္။ မည္သုိ႔ပင္ ဆုိေစကာမူ က်ယ္ျပန္႔သည့္ ေ႐ြးခ်ယ္စရာမ်ား ရွိေနဖို႔သည္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒဆုိင္ရာ ပညာရွင္၏ ေဆးအညႊန္းစာအုပ္အတြက္ အေရးအႀကီးဆံုး ျဖစ္သည္။

ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒေရးဆြဲျခင္းကုိ ေဆးပညာတြင္ ဆိုင္ရာ ေရာဂါရွာေဖြျခင္း၊ ကုသမႈေပးျခင္းတုိ႔ျဖင့္ ႏိႈင္းယွဥ္ခ်က္မွ စမ္းသပ္စစ္ေဆး၍ရသည့္ အဆုိျပဳခ်က္ ၆ ခ်က္ ေပၚထြက္လာခဲ့သည္။ ယင္းအခ်က္ ၆ ခ်က္အေပၚ မူတည္၍လည္း နည္းနာေရြးခ်ယ္ျခင္း လုပ္ငန္းမ်ား ေရွ႕သုိ႔ ဆက္လက္ ေလွ်ာက္လွမ္းႏုိင္သည္။ ယင္းတုိ႔မွာ -

(၁) စည္းလုံးညီညြတ္မႈ မရွိသည့္ (ေသြးကြဲေနသည့္) လူ႔အဖြဲ႔အစည္းမ်ားတြင္ ႏုိင္ငံေရးဆုိင္ရာ အင္စတီက်ဳးရွင္းမ်ား မေအာင္ျမင္ရျခင္းသည္ ျပႆနာေရာဂါကို စစ္ေဆးရာတြင္ မွားယြင္းေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။

(၂) ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ကုထုံးမ်ားျဖင့္ ကုသသည့္အခါတြင္လည္း ေဆးဘက္ဆုိင္ရာ ကုထုံးမွာကဲ့သုိ႔ပင္ အေရးေပၚကုသမႈ၊ နာလန္ထႏွင့္ ေရရွည္က်န္းမာေရး ထိန္းသိမ္းေစာင့္ေရွာက္မႈအစရွိသည့္ အဆင့္ဆင့္ ကုသမႈ နည္းစနစ္အတုိင္း လုိက္နာသင့္သည္။

(၃) ႏိုင္ငံေရးဆုိင္ရာ စည္းမ်ဥ္းစည္းကမ္းမ်ားသည္ တခုႏွင့္တခု အျပန္အလွန္ သဟဇာတ ျဖစ္ရမည္။

(၄) ဒီမုိကေရစီ အေျခခုိင္မာဖို႔ဆုိလွ်င္ ႏုိင္ငံေတာ္လူနာအား မၾကာခဏ ျပဳလုပ္ေလ့ရွိသည့္ ေရာဂါ အျမစ္မျပတ္ခင္ ကုသျခင္းကုိ ရပ္ဆိုင္းပစ္ျခင္းမ်ဳိး မျပဳလုပ္ရ။

(၅) မတည္မၿငိမ္ရွိေနၿပီး အႏၲရာယ္မ်ား ၀ုိင္းရံေနသည့္ ႏုိင္ငံတႏုိင္အတြက္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒမ်ား၏ အေထာက္အပံ့ႏွင့္ အကာအကြယ္ကုိ ရယူရာတြင္ အကန္႔အသတ္မ်ား ရွိသည္။

(၆) ဖြံ႔ၿဖိဳးဆဲႏုိင္ငံမ်ားမွ ျပည္သူမ်ားအား ယင္းတုိ႔ ႀကိဳက္ႏွစ္သက္သည့္ ႏုိင္ငံေရးဆုိင္ရာ ဥပေဒမ်ား၊ စည္းမ်ဥ္းမ်ားကုိ က်င့္သုံးရန္ တေန႔တျခားတုိးျမွင့္ အႀကံျပဳေနၾကေသာ အေနာက္ႏုိင္ငံမွ ပညာရွင္မ်ားသည္ သက္ဆုိင္ရာ ႏုိင္ငံ၏ ေယဘုယ် အေျခအေနမ်ားကုိ လုံေလာက္စြာ ထည့္သြင္းစဥ္းစားျခင္း မျပဳဘဲ ေနေလ့ရွိသည္။
(၁) ေရာဂါရွာေဖြမႈ မွားယြင္းျခင္း
ႏုိင္ငံေရးသိပၸံ ပညာရွင္မ်ားအၾကား လတ္တေလာ အဓိက အႀကိတ္အနယ္ ျငင္းခုံေဆြးေႏြးေနမႈမ်ားအား ေလ့လာ သုံးသပ္ၾကည့္ျခင္းအားျဖင့္ ႏုိင္ငံတႏုိင္ငံ၏ ပကတိအေျခအေနႏွင့့္ ႏုိင္ငံတြင္း ဒုကၡဆင္းရဲမ်ားကုိ ျဖစ္ေစသည့္ အေၾကာင္းရင္းမ်ားကုိ သိရွိရန္ အေရးႀကီးပါသည္။ ႏုိင္ငံေရးသမားေတာ္မ်ားသည္ ပဋိပကၡမ်ားေၾကာင့္ ဆင္းရဲဒုကၡ ခံစားေနရသည့္ ႏုိင္ငံမ်ားကို အမ်ားဆုံး ေပးေလ့ေပးထရွိသည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ကုထုံး၂ မ်ဳိး၏ အားသာခ်က္၊ အားနည္းခ်က္မ်ားကုိ (ႏိႈင္းယွဥ္) ခ်ိန္ထိုးၾကည့္ေနႀကခ်ိန္တြင္ အဆုိပါ ေဆြးေႏြးျငင္းခုန္မႈ ဒီေရသည္လည္း နိမ့္ခ်ည္ျမင့္ခ်ည္ ျဖစ္လ်က္ရွိသည္။ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံဥပေဒ ကုထုံး ၂ မ်ဳိးအနက္ ပထမတမ်ဳိးမွာ အမ်ားအားျဖင့္ Consociationalism (အာဏာခြဲေ၀မႈစနစ္ကို က်င့္သံုးၿပီး ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္ျခင္း) ဟု သိရွိၾကသည္။ ဒုတိယ ကုထုံးကုိမူ အစြန္းတရားေရွာင္ အလယ္အလတ္ ဦးစိုက္သည့္ မက္လုံးေပး၀ါဒ moderation-focused incentivism ဟု ေခၚဆုိႏုိင္သည္။ အဆုိပါ ကုထုံး ၂ မ်ဳိးအနက္ တမ်ဳိးမဟုတ္ တမ်ဳိးကုိ ေထာက္ခံ အားေပးသူမ်ားအၾကား ေဆြးေႏြးဖလွယ္မႈမ်ားသည္ အစုိးရႏွင့္ ဒီမုိကေရစီ အသြင္ကူးေျပာင္းေရးမ်ားကုိ ႏိႈင္းယွဥ္ေလ့လာမႈ ပညာရပ္၏ အဓိက အစိတ္အပုိင္း တခုျဖစ္လာခဲ့သည္။ ႏွစ္ဘက္စလုံးတြင္ ထင္ရွားသည့္ ပညာရွင္မ်ား ပါ၀င္ၾကသည္။ ဤေနရာတြင္ ကြ်ႏု္ပ္တုိ႔ကုိ ယင္းကုထုံး ၂ မ်ဳိး၏ အေသးစိတ္ အခ်က္အလက္မ်ားႏွင့္ ယင္းတုိ႔၏ အျငင္းပြားစရာ အခ်က္မ်ားအေၾကာင္း ေဆြးေႏြးျခင္းျဖင့္ အခ်ိန္ကုန္ခံရန္ မလုိအပ္ေပ။ မွတ္သားရမည္မွာ ယင္းကုထုံး ၂ မ်ဳိးအနက္ တမ်ဳိးကုိ အသုံးမခ်မီတြင္ မည္သည့္အရာမ်ားက ႏုိင္ငံတႏုိင္ကုိ ပဋိပကၡမ်ား ျဖစ္ေပၚေအာင္ လုပ္ေဆာင္ေနသနည္း ဆုိသည္ကုိ အတိအက် သိရွိရန္မွာ အေရးႀကီးသည့္အခ်က္ ျဖစ္သည္။

Consociationalism သည္ ရန္ဘက္အုပ္စုမ်ားအၾကား သေဘာတူညီခ်က္ ရရွိရန္ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ ကင္းမဲ့ေနသည့္ ေသြးကြဲေနၾကေသာ လူ႔အဖြဲ႔အစည္းမ်ားတြင္ ပဋိပကၡမ်ား ေလ်ာ့နည္းသြားေအာင္ ေဆာင္ရြက္သည့္ ထိေရာက္သည့္ နည္းလမ္းမ်ားကုိ ေပးအပ္ႏုိင္သည္။ သုိ႔ေသာ္ ယင္းသည္ အုပ္စုမ်ားအၾကား ေသြးကြဲေနမႈမ်ားကုိ ပုိမုိခုိင္မာလာေစၿပီး သေဘာတူညီခ်က္ ရရွိရန္ အလားအလာရွိသည့္ ႏုိင္ငံတႏုိင္ငံကုိ ကပ္ေဘးအႏၲရာယ္လည္း က်ေရာက္ေအာင္ ျပဳလုပ္ႏုိင္သည္။ တနည္းဆုိေသာ္ Consociationalism သည္ အခ်ဳိ႕ေသာ ေ၀ဒနာရွင္မ်ားကုိ ပုိမုိ နာမက်န္းျဖစ္ေအာင္ ျပဳလုပ္ႏုိင္သည့္ အျပင္းစား (ဓာတ္ၾကမ္းတုိက္) ကုထုံးျဖစ္သည္။ ထုိ႔အတြက္ေၾကာင့္ တျခား အေပ်ာ့စား ကုထုံးမ်ားျဖင့္ ကုသ၍မရသည့္ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ ကင္းမဲ့ေနသည့္ ေရာဂါအေျခအေနမ်ဳိးတြင္သာ ယင္းကုထုံးျဖင့္ ကုသသင့္သည္။

Consociationalism ကုထုံးကဲ့သုိ႔ပင္ အစြန္းေရာက္မႈမ်ား ေလ်ာ့နည္းသြားေစရန္ မက္လုံးမ်ား ေပးသည့္ ကုထုံးမ်ားသည္လည္း အႏၲရာယ္ရွိႏုိင္သည္။ သုိ႔မဟုတ္ နည္းလမ္းမ်ားစြာျဖင့္ အေျခအေနမ်ား လြဲမွားေနခဲ့လွ်င္ ေပးသည့္ မက္လုံးမ်ားသည္ အလုပ္မျဖစ္ဘဲ ႏုိင္ငံသည္လည္း အုပ္စုတစု သုိ႔မဟုတ္ ေဒသတခုက အလြန္လြယ္ကူစြာ လႊမ္းမုိးထားႏုိင္သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ စည္းမ်ဥ္းမ်ားျဖင့္ က်န္ခဲ့ႏုိင္ေလသည္။ အတင္းအက်ပ္ သေဘာတူညီခ်က္ ရရွိေအာင္ ျပဳလုပ္ျခင္းႏွင့္ ကဲြျပားျခားနားေသာ္လည္း အက်ဳိးျဖစ္ထြန္းေစသည့္ အေတြးအေခၚ အယူအဆမ်ား မရွိျခင္းေၾကာင့္ ပဋိပကၡ ဆိတ္သုဥ္းေရး တုိးတက္ျဖစ္ေပၚမႈကုိ အနည္းဆုံးအားျဖင့္ ထိခုိက္ေစႏုိင္သည္။ အဆုိးဆုံးမွာ လူမ်ားစု၏ အာဏာရွင္စနစ္သည္ တုိင္းျပည္အတြက္ ျပႆနာျဖစ္လာျခင္း ျဖစ္သည္။ အေရးႀကီးဆုံးမွာ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ကုထုံးကုိ အသုံးခ်ေတာ့မည့္ အခ်ိန္တြင္ ႏုိင္ငံ၏ အေျခအေနမ်ားကုိ မွန္ကန္စြာ သုံးသပ္ႏုိင္ျခင္းသည္ ဤက်ယ္ျပန္႔သည့္ ကုထုံး ၂ မ်ဳိးထဲမွ ၁ မ်ဳိးကုိ ေ႐ြးခ်ယ္မႈ၏ အဓိက ေသာ့ခ်က္ျဖစ္သည္။

မွားယြင္းစြာ ေရာဂါရွာေဖြမႈေၾကာင့္ ေရာဂါႏွင့္ မအပ္စပ္သည့္ ေဆးညႊန္းအမွားကုိ ေပးတတ္ၾကသည္။ သုိ႔ေသာ္ ထုိသုိ႔ ေရာဂါရွာေဖြမႈ မွားျခင္းသည္ အဘယ္ေၾကာင့္ ျဖစ္ေလ့ျဖစ္ထရွိသည့္ အရာတခု ျဖစ္ေနရသနည္း ဆုိသည္ကုိ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကုိ ေလ့လာၾကည့္ျခင္းျဖင့္ သိရွိႏုိင္သည္။ ေရာဂါျဖစ္ေစသည့္ အေျခခံအေႀကာင္းရင္းမ်ား ကြဲျပားျခားနား ၾကေသာ္လည္း (ဥပမာ အစုိးရၿပိဳလဲသြားျခင္း၊ လူမ်ဳိးစုမ်ားအတြင္း ျဖစ္ပြားသည့္ ပဋိပကၡ) ေရာဂါ လကၡဏာမ်ားသည္ ဆင္တူယုိးမွား ရွိၾကသည္။ အာဖဂန္နစၥတန္ ႏုိင္ငံအတြင္း ျဖစ္ေပၚေနသည့္ တင္းမာမႈမ်ား၏ အေျခခံ အေၾကာင္းရင္းသည္ မ်ဳိးဆက္ေပါင္းမ်ားစြာ အေမြဆက္ခံခဲ့သည့္ လူမ်ဳိးစုႏွင့္ ဘာသာစကား ကြဲျပားျခားနားမႈအေပၚ အေျခခံျခင္းလား၊ သုိ႔တည္းမဟုတ္ သက္ဆုိင္ရာ နယ္ေျမေဒသမ်ားကုိ ထိန္းခ်ဳပ္ထားၾကသည့္ စစ္ဘုရင္မ်ား၏ အရင္းအျမစ္မ်ား ခြဲေ၀မႈႏွင့္ အာဏာၿပိဳင္ပြဲမ်ားျဖင့္ ပုိမုိသက္ဆုိင္သည္လား။ ေျမာက္ အုိင္ယာလန္ ႏုိင္ငံတြင္ ပါ၀င္သည့္ နယ္ေျမေဒသ ၆ ခု၏ အေျခခံ ျပႆနာသည္ ႐ိုမန္ကက္သလစ္ ကုိးကြယ္သည့္ ဘာသာ၀င္မ်ား၏ မလုံၿခံဳမႈႏွင့္ ပ႐ိုတက္စတင့္ ဘာသာ၀င္မ်ား၏ ဘာသာေရး သည္းခံမႈ မရွိျခင္းေၾကာင့္လား၊ သုိ႔တည္းမဟုတ္ ဘာသာေရး အေျခခံ စီးပြားေရးအရ မညီမွ်မႈေၾကာင့္လား။

အာဖရိကတိုက္ အလယ္ပုိင္းတြင္ တည္ရွိသည့္ မာလာ၀ီ ႏုိင္ငံငယ္ေလးသည္ ေရာဂါ မွားယြင္းစြာ ရွာေဖြမႈ၏ ထင္ရွားသည့္ သာဓကတခုျဖစ္သည္။ ၁၉၉၄ ခုႏွစ္တြင္ မာလာ၀ီႏုိင္ငံကုိ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ အုပ္စုိးေနသည့္ အာဏာရွင္ ေဟစ္တင္း ကူမူဇ္ ဘန္ဒါ (Hastin Kumuz Banda) သည္ ျပည္တြင္းႏွင့္ ႏုိင္ငံတကာ၏ ဖိအားေပးမႈမ်ားေၾကာင့္ ပါတီစုံ ေ႐ြးေကာက္ပြဲမ်ား က်င္းပရန္ သေဘာတူခဲ့ရၿပီး ေ႐ြးေကာက္ပြဲ က်င္းပမည့္ ေန႔ရက္မ်ားကို သတ္မွတ္ေပးခဲ့ရသည္။ အတုိက္အခံ ႏုိင္ငံေရးသမားမ်ား၊ ဓနသဟာယႏွင့္ ဥေရာပသမဂၢ အဖြဲ႔၀င္ အလႉရွင္ႏုိင္္ငံမ်ားသည္ မာလာ၀ီႏုိင္ငံတြင္ ျဖစ္ေပၚေနသည့္ အေျခအေနမ်ားကုိ ဘန္ဒါႏွင့္ တႏုိင္ငံလုံး၊ အာဏာရွင္ႏွင့္ ဒီမုိကရက္မ်ား၊ လူေဟာင္းႏွင့္ လူသစ္မ်ားအၾကား ျဖစ္ပြားေနသည့္ ျပႆနာဟု အလြန္႐ိုးစင္းစြာ ႐ႈျမင္ခဲ့ၾကသည္။
တုိင္းရင္းသား လူမ်ဳိးစုမ်ား တျဖည္းျဖည္းျခင္း အတူတကြ ေရာေႏွာေနထုိင္လာျခင္းႏွင့္ အျပန္အလွန္ လက္ထပ္ ထိမ္းျမားျခင္းမ်ားက Identity politics ဟု ေခၚဆုိသည့္ ကုိးကြယ္သည့္ဘာသာ၊ လူမ်ဳိး၊ က်ား၊ မႏွင့္ ေဒသ အစရွိသည့္ အေျခခံတူအုပ္စုမ်ား ႏုိင္ငံေရးကုိ မထင္မရွား ၿခိမ္းေျခာက္မႈတခု အေနျဖင့္သာ အမ်ားဆုံး ယူဆခဲ့ၾကသည္။ ၿဗိတိသွ် ကုိလုိနီ ျဖစ္ခဲ့သည့္ မာလာ၀ီႏုိင္ငံသည္ ၿဗိတိန္ႏုိင္ငံတြင္ က်င့္သုံးသည့္ Westminster-style Majoritarianism ဟုေခၚသည့္ (တမဲျဖင့္ ကပ္ႏုိင္ေစကာမူ) မဲမ်ားသူ အႏုိင္ရေသာ ေရြးေကာက္တင္ေျမွာက္သည့္စနစ္ႏွင့္ တန္ခုိးအာဏာထြားသည့္ သမၼတစနစ္ကုိ မာလာ၀ီက ဆက္လက္ က်င့္သုံးခဲ့ေသာ္လည္း မည္သူကမွ် စုိးရိမ္ပူပန္မႈ မျဖစ္ခဲ့ေခ်။ အေပၚယံလႊာ ေအာက္တည့္တည့္တြင္ ခုိေအာင္းေနသည့္ အရာမွာ ယခင္ အကြဲအၿပဲေဟာင္းမ်ား အတိုင္း ဆက္လက္ ျဖစ္ပြားေနေသာ္္လည္း ပုံစံအသစ္ျဖင့္ ၿခိမ္းေျခာက္ေနေသာ အေျခခံတူ အုပ္စုမ်ား၏ ႏုိင္ငံေရးပင္ ျဖစ္သည္။

ဤသတိမမူခဲ့မိသည့္ အႏၲရာယ္မွာ ေဒသစြဲ၀ါဒပင္ ျဖစ္ေလသည္။ ရာစုႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ ေဒသခံတုိင္းရင္းသား အခ်င္းခ်င္းအၾကား ျဖစ္ပြားခဲ့သည့္ ပဋိပကၡ၊ ကုိလုိနီစနစ္၊ ခရစ္ယာန္ဘာသာ ျပန္႔ပြားေရး ေဆာင္႐ြက္ေနသည့္ ခရစ္ယာန္ဘုန္းႀကီးမ်ားႏွင့္ ဘန္ဒါ၏ အႏွစ္ သုံးဆယ္ အုပ္စုိးမႈတုိ႔ ေပါင္းစပ္လုိက္သည့္ အခါတြင္ မာလာ၀ီႏုိင္ငံ အလယ္ပုိင္း ေဒသသားမ်ားက ထိပ္ဆုံးေနရာတြင္ ရွိေနၿပီး ေတာင္ပုိင္းသားမ်ားက ဒုတိယလႊာႏွင့္ ေျမာက္ပုိင္းသားမ်ားက တတိယလႊာတြင္ ရွိေနၾကသည္။

၁၉၉၄ ခုႏွစ္တြင္ က်င္းပခဲ့သည့္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲမ်ားႏွင့္ ၅ ႏွစ္အၾကာ ၁၉၉၉ ခုႏွစ္တြင္ က်င္းပခဲ့သည့္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲမ်ားမွာလည္း မဲစုစုေပါင္း၏ ၉၉ ရာခုိင္ႏႈန္းေသာ မဲမ်ားကုိ ပါတီသုံးခုက ခြဲေ၀ယူသြားၾကသည္။ ယင္းပါတီ သုံးခုစလုံးသည္ ႏုိင္ငံ၏ မတူသည့္ ေဒသအသီးသီးတြင္ အေျခစုိက္ထားၾကသည္။ သမုိင္းက မာလာ၀ီႏုိင္ငံအတြက္ ေဒသအေပၚ အေျခခံသည့္ ႏုိင္ငံေရးစနစ္ကုိ ဖန္တီးေပးခဲ့သည္။ ယင္းကုိ မွားယြင္းစြာ သုံးသပ္ၿပီး ေရးဆြဲခဲ့သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ ဥပေဒက ပုိမုိ ကြဲၿပဲေအာင္ ျပဳလုပ္ေပးလုိက္ၿပီး ေျမာက္ပုိင္းႏွင့္ ေတာင္ပုိင္း ေဒသမ်ားသည္ ႏုိင္ငံေတာ္အာဏာ မရရွိႏုိင္ ျဖစ္ေနသည္။ ယေန႔အခါတြင္ မာလာ၀ီႏုိင္ငံသည္ ဒါဏ္ရာ အနာတရမ်ား ရရွိေအာင္ ျပဳလုပ္ခဲ့သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံအေျခခံ ဥပေဒ က်ဆုံးမႈႏွင့္ ႏုိင္ငံေရး အကြဲအၿပဲမ်ားကုိ ေျပလည္ေအာင္ ႐ုန္းကန္လႈပ္ရွားေနရသည္။ ထုိသုိ႔ျဖစ္ရျခင္းမွာ မာလာ၀ီႏုိင္ငံ၏ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒပါ ႏုိင္ငံေရးစည္းမ်ဥ္းမ်ားသည္ တုိင္းျပည္ကုိ ဆုိးရြားစြာ ကြဲၿပဲေစသည့္ ေဒသဆုိင္ရာ အကြဲအၿပဲမ်ား ေလ်ာ့နည္းသြားေအာင္ မည္သုိ႔မွ် မေဆာင္ရြက္ႏုိင္ေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။

(၂) အေရးေပၚ ေဆး၀ါးကုသမႈႏွင့္ နာလန္ထ ျပဳစုေစာက္ေရွာက္မႈ
ႏုိင္ငံေရးဆုိင္ရာ စည္းမ်ဥ္းမ်ား ေရးဆြဲျခင္းသည္ နာမက်န္းျဖစ္ေနသည့္ လူနာကုိ ကုသမႈ ေပးသကဲ့သုိ႔ပင္ အခ်ိန္ကာလမ်ား ခြဲျခားသတ္မွတ္ရန္ လုိအပ္သည့္ ကိစၥတခုျဖစ္သည္။ သမားေတာ္တဦးအတြက္ ေရာဂါ၏ ျပင္းထန္မႈႏွင့္ ေရာဂါအေျခအေန အဆင့္ဆင့္အတြက္ မတူသည့္ကုသမႈ အမ်ဳိးမ်ဳိးေပးရန္ လုိအပ္သည္ဆုိသည္ကုိ ေကာင္းစြာ သိရွိႏုိင္ေသာ္လည္း ႏုိင္ငံေရး သမားေတာ္မ်ားသည္ ထုိေဆးပညာဆုိင္ရာ အေျခခံ သေဘာတရားကုိ သေဘာမေပါက္ၾကသည္မွာ အံ့ၾသဖြယ္ ေကာင္းသည္။ ပုိ၍အတိအက် ေျပာရလွ်င္ အေရးေပၚ အေျခအေနတြင္ အသက္ကယ္ရန္ ေပးသည့္ ေဆး၀ါးကုထုံးသည္ ေရရွည္ ေပ်ာက္ကင္းေအာင္ ကုသရန္အတြက္ အဆင္မေျပႏိုင္ ဆုိသည့္အခ်က္ကို ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ကုထုံးေပးၾကသည့့္ သမားေတာ္မ်ားသည္ မျမင္ႏုိင္၊ သို႔မဟုတ္ လက္မခံလုိၾကေခ်။

ေျပာရလွ်င္ ၁၉၉၅ ခုႏွစ္တြင္ ေဘာ့စနီးယားႏုိင္ငံ၊ ၁၉၉၆ ခုႏွစ္တြင္ ဆယ္ရာလီယြန္ႏုိင္ငံႏွင့္ ၂၀၀၂ ခုႏွစ္တြင္ အာဖဂန္နစၥတန္ ႏုိင္ငံတုိ႔တြင္ ေဆြးေႏြးညွိႏိႈင္းၿပီး၊ သုိ႔တည္းမဟုတ္ အတင္းအက်ပ္ ခ်မွတ္ေပးခဲ့သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒမ်ားသည္ ေရွးဦးသူနာျပဳစုနည္းမ်ား ျဖစ္ၾကသည္။ ယင္းတုိ႔၏ ရည္မွန္းခ်က္သည္ လူနာအား စစ္ေျမျပင္တြင္ ေသြးတိတ္ေအာင္ ျပဳလုပ္ေပးၿပီး အသက္ရွင္ေအာင္ ထားျခင္းမ်ဳိး ျဖစ္သည္။ ယင္းေနာက္တြင္ အေရးေပၚ ကုသမႈ လုိက္လာမည္ ျဖစ္သည္။ ယင္းကုသမႈတြင္ ႏုိင္ငံတကာ၏ ေထာက္ပံ့ကူညီမႈမ်ားျဖင့္ အာဏာခြဲေ၀ျခင္း၊ ေဒသႏၲရ အုပ္ခ်ဳပ္စီမံမႈ၊ မတူညီသည့္ အတုိင္းအတာမ်ားျဖင့္ လူနည္းစု ကုိယ္ပုိင္အုပ္ခ်ဳပ္ခြင့္ (ဥပမာ – ေတာင္အာဖရိကႏွင့္ ကိုဆုိဗိုႏုိင္ငံမ်ား) ႏွင့္ ခြဲထြက္ခြင့္မ်ား (အေရွ႕ တီေမာႏုိင္ငံ) အစရွိသည့္ စည္းမ်ဥ္းမ်ား ဥပေဒမ်ား ပါ၀င္သည္။

အဆုိပါ ကုသမႈ ၿပီးသည့္အခါတြင္ နာလန္ထႏွင့္ ေရရွည္ က်န္းမာေရး ျပဳစုေစာင့္ေရွာက္မႈတုိ႔ လုိအပ္လာသည္။ ႏုိင္ငံေရးတြင္ ေရရွည္ တည္တံ့ခုိင္ၿမဲသည့္ ဒီမုိကေရစီ အေျခခုိင္မာမႈကုိ ျမွင့္တင္ေပးမည့္ စည္းမ်ဥ္းမ်ားကုိ ျပန္လည္ ျပင္ဆင္ျခင္း၊ ျပန္လည္ ေရးဆြဲျခင္းကဲ့သုိ႔ေသာ ေဆာင္ရြက္ခ်က္မ်ားကဲ့သုိ႔ ထုိ႔ေနာက္ပုိင္း ကုသမႈအဆင့္မ်ား ပါ၀င္သင့္သည္။ သုိ႔ေသာ္ ထုိကဲ့သုိ႔ေသာ ဆက္လက္ ေဆာင္႐ြက္သင့္သည္မ်ားကုိ ပညာရွင္မ်ား အေနျဖင့္ ေဆြးေႏြးျခင္းသည္ ႏိႈင္းယွဥ္ႀကည့္ပါက အင္မတန္ နည္းပါးသည္ကုိ ေတြ႔ႏုိင္သည္။ လက္ေတြ႔တြင္လည္း မေဆာင္႐ြက္ၾကသည္ကုိ ေတြ႔ရွိရသည္။ ကံအားေလ်ာ္စြာပင္ ပထမအဆင့္ စည္းမ်ဥ္းမ်ားသည္ ေနာက္ဆက္တြဲ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရးႏွင့္ တုိးတက္မႈအတြက္ အဟန္႔အတားမ်ား ျဖစ္လာၾကသည္ကုိ ေတြ႔ရွိရသည္။

ဤအခ်က္ကုိ ႏုိင္ငံ ၂ ႏုိင္ငံက မတူညီသည့္ အတုိင္းအတာမ်ားျဖင့္ သက္ေသျပခဲ့ၾကသည္။ ၁၉၉၄ ခုႏွစ္တြင္ ေတာင္အာဖရိကႏုိင္ငံ၌ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲေရး ညီလာခံအတြက္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲမ်ား က်င္းပသည့္အခါ လက္ေတြ႔လုိအပ္ခ်က္ႏွင့္ ႏုိင္ငံေရး ပကတိ အေျခအေနမ်ားေၾကာင့္ အခ်ဳိးက် ကုိယ္စားျပဳ ေ႐ြးေကာက္ပြဲ (Proportional Representation – PR) ႏွင့္ ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္း အမည္စာရင္းကုိ ထုတ္ေဖာ္မျပသည့္ စနစ္မ်ားကုိ က်င့္သုံးခဲ့သည္။ ဤအစီအမံသည္ ၀ါဒေရးရာ၊ လူမ်ဳိးေရး၊ ဘာသာစကားႏွင့္ က်ားမခြဲျခားမႈ Gender အရ ကုိယ္စားျပဳမႈ (Representativeness) ႏွင့္ ပါ၀င္မႈ (Participation) ကုိ အမ်ားဆုံး ျမွင့္တင္ေပးႏုိင္ခဲ့သည္။

ယင္းသုိ႔ ျမွင့္တင္ျခင္းသည္လည္း အသားအေရာင္ ခြဲျခားသည့္ လူျဖဴအစုိးရ အုပ္ခ်ဳပ္မႈအၿပီး အေစာပုိင္း ကာလမ်ားအတြက္ အေရးႀကီးဆုံး ရည္မွန္းခ်က္ပန္းတုိင္ ျဖစ္သည္။ သုိ႔ေသာ္လည္း ေ႐ြးေကာက္ခံ ကိုယ္စားလွယ္မ်ားႏွင့္ မဲဆႏၵရွင္မ်ား၏ ဆက္ဆံေရးသည္ တုိက္႐ုိက္ မဟုတ္ဘဲ တဆင့္ခံ ျဖစ္ေနသည္။ ေ႐ြးေကာက္ပြဲစနစ္အရ မဲဆႏၵရွင္မ်ား အေနျဖင့္ ပါတီကုိသာ မဲေပးျခင္းျဖစ္ၿပီး ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္းအျဖစ္ အေ႐ြးခ်ယ္ခံရရန္မွာ ပါတီေခါင္းေဆာင္မ်ား အေပၚတြင္သာ မူတည္ေနသည္။ ထုိအခါ အမတ္မ်ားအေနျဖင့္ ပါတီေခါင္းေဆာင္မ်ားကုိသာ ၾကည့္ရန္လုိၿပီး မဲဆႏၵရွင္မ်ားအေပၚ အမတ္မ်ား၏ တာ၀န္ခံမႈသည္ အားနည္းသြားသည္။ ယင္းအတြက္ ျပည္သူမ်ားအေနျဖင့္ မ်ားစြာ ေပးဆပ္ရသည္။

၁၉၉၄ ခုႏွစ္ႏွင့္ ၁၉၉၉ ခုႏွစ္ ေရႊးေကာက္ပြဲ ၂ ႀကိမ္စလုံးတြင္ ေတာင္အာဖရိကႏုိင္ငံမွ မဲဆႏၵရွင္တဦးသည္ သူ၏ရပ္ရြာ သုိ႔မဟုတ္ ၿမိဳ႕ (တုိင္းေဒသႀကီး အဆင့္ေအာက္) အတြက္ ကုိယ္စားျပဳသည့္ ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္းကုိ အမည္နာမ အတိအက်ျဖင့္ မေရြးခ်ယ္ႏုိင္ေခ်။ ထုိ႔အတူ ပါတီတခုအတြင္းမွ ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္းမ်ားကုိပင္ ခြဲျခားၿပီး ေရြးခ်ယ္ႏုိင္သည့္ အခြင့္အာဏာ မရွိခဲ့ေပ။ အသြင္ကူးေျပာင္းေရးကာလ ၁၀ ႏွစ္တာ ၾကာၿပီးသည့္အခါတြင္မူ ေဒသခံျပည္သူ မဲဆႏၵရွင္မ်ားအေပၚ တာ၀န္ခံမႈကုိ ျမွင့္တင္ရန္အတြက္ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲေရးမ်ား လုပ္ရန္ လုိအပ္ေၾကာင္းကုိ အမ်ားသေဘာတူ လက္ခံလာၾကသည္။ သုိ႔ေသာ္ အာဏာရ အာဖရိကန္ အမ်ဳိးသား ကြန္ဂရက္ပါတီမွ ႏုိင္ငံေရးသမားမ်ား အပါအ၀င္ လက္ရွိ ေ႐ြးေကာက္ပြဲစနစ္မွ အက်ဳိးအျမတ္ ျဖစ္ထြန္းေနသူမ်ားအား ေက်ာ္လႊားရန္ မလြယ္ကူေၾကာင္း သက္ေသျပခဲ့သည္။ အေရးေပၚကာလတြင္ ဒီမုိကေရစီ၏ အႏွစ္သာရကုိ ေကာင္းစြာ ေဖာ္ေဆာင္ႏုိင္ခဲ့သည့္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲစနစ္သည္ ယခုအခါတြင္ ျပည္သူလူထု၏ ပါ၀င္မႈႏွင့္ ျပည္သူလူထုအား တာ၀န္ခံမႈကုိ အေႏွာင့္အယွက္ေပးသည့္ အရာျဖစ္လာသည္။ ထုိအတြက္ေၾကာင့္ ဒီမုိကေရစီ အေျခခုိင္မာေရးအတြက္လည္း အေႏွာင့္အယွက္ ျဖစ္ေနသည္။

ေဘာ့စနီးယားႏုိင္ငံ အေရးတြင္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ အေရးေပၚ ေရွးဦးသူနာျပဳနည္းႏွင့္ ေရရွည္ က်န္းမာေရး ေစာက္ေရွာက္မႈတုိ႔အၾကား အဆက္ျပတ္ေနမႈကုိ ပုိမုိသိသာ ထင္ရွားေစသည္။ ၁၉၉၅ ခုႏွစ္ ႏုိ၀င္ဘာလတြင္ ခ်ဳပ္ဆုိခဲ့သည့္ ေဒတန္ သေဘာတူစာခ်ဳပ္သည္ ၁၉၉၂ ခုႏွစ္ကစၿပီး ယခင္ ယူဂုိဆလားဗီးယားႏုိင္ငံ ေဘာ့စနီးယား-ဟာဇီဂုိဗီနား ေဒသတြင္ ျဖစ္ပြားေနသည့္ ျပည္တြင္းစစ္ကုိ အဆုံးသတ္ႏုိင္ခဲ့သည္။ ဤစစ္ပြဲေၾကာင့္ လူေပါင္း ၁ သိန္းေက်ာ္ ေသေၾကပ်က္စီးခဲ့ရၿပီး ေဘာ့စနီးယားလူမ်ဳိး အားလုံး၏ ထက္၀က္နီးပါးကုိလည္း အုိးမဲ့အိမ္မဲ့ ျဖစ္ေစခဲ့သည္။ သုိ႔ေသာ္လည္း အေမရိကန္ ျပည္ေထာင္စု အုိဟုိင္းယုိးျပည္နယ္ ေဒတန္ၿမိဳ႕တြင္ ၿငိမ္းခ်မ္းေရးအတြက္ ေပါက္ဖြားခဲ့သည့္ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္မ်ားသည္ ႏုိင္ငံေရးအေဆာက္အအုံမ်ား အေပၚတြင္ တည္မီွေနခဲ့သည္။ ယင္း အေဆာက္အအုံမ်ားသည္ ေဘာ့စနီးယား ႏုိင္ငံေရးကုိ လူမ်ဳိးစုအေပၚ အေျခခံေစၿပီး အဆုိပါေဒသရွိ ျပည္သူမ်ားကုိလည္း ႏုိင္ငံေရးအရ လည္းေကာင္း၊ နယ္ေျမေဒသအလုိက္ လည္းေကာင္း ခြဲျခားသတ္မွတ္ထားသည္။ လူမ်ဳိးစုအားလုံးကုိ မဲဆြယ္စည္း႐ံုးရန္ ဆႏၵလည္းရွိ၊ အရည္အခ်င္းလည္းရွိသည့္ အစြန္းမေရာက္သည့္ အလယ္အလတ္လမ္းစဥ္ က်င့္သုံးသည့္ ပါတီမ်ား ေပၚထြန္းရန္ ေနရာ လုံး၀ မရွိျဖစ္ခဲ့သည္။

ဤစာခ်ဳပ္အရ ေဘာ့စနီးယားႏုိင္ငံကုိ ဆာဘ့္လူမ်ဳိး အမ်ားစု ေနထုိင္သည့္ Republicka Srpska ႏွင့္ ႏိုင္ငံအက်ယ္အ၀န္း စုစုေပါင္း၏ ၅၁ ရာခုိင္ႏႈန္းရွိၿပီး ကက္သလစ္ ခ႐ိုအတ္ (Catholic Croats) လူမ်ဳိးမ်ားႏွင့္ မြတ္စလင္ ေဘာ့စနီးယက္ (Muslim Bosniaks) လူမ်ဳိးမ်ား ေနထုိင္သည့္ နယ္ေျမဖယ္ဒေရးရွင္းဟု ၂ ပုိင္း ပုိင္းျခားလုိက္သည္။

အမ်ဳိးသားလႊတ္ေတာ္တြင္ အထက္လႊတ္ေတာ္ရွိၿပီး လူမ်ဳိးစုတခုစီမွ အမတ္ ၅ ဦးစီျဖင့္ ဖြဲ႔စည္းထားသည္။ အမတ္ေနရာ ၂၈ ေနရာျဖင့္ ဖြဲ႔စည္းထားသည့္ ေအာက္လႊတ္ေတာ္တြင္မူ တ၀က္ကုိ ဖယ္ဒေရးရွင္းမွ ေ႐ြးခ်ယ္တင္ေျမွာက္ၿပီး က်န္တ၀က္ကုိ Republicka Srpska မွ ေရြးခ်ယ္သည္။ ႏုိင္ငံံေတာ္ သမၼတရာထူးကုိ သမၼတ ၃ ဦးျဖင့္ ဖြဲ႔စည္းထားၿပီး ဆာဘ့္မ်ားက ၁ ဦး၊ ခ႐ုိအတ္မ်ားက ၁ ဦး၊ မြတ္စလင္မ်ားက ၁ ဦး ေရြးခ်ယ္သည္။ အုပ္စုတုိင္းတြင္ ဗီတုိအာဏာရွိၿပီး မိမိလူမ်ဳိးမ်ား၏ အဓိက အက်ဳိးစီးပြားကုိ ထိခုိက္မည္ဟု ထင္သည့္ ဥပေဒၾကမ္းအားလုံးကုိ ပယ္ခ်ႏိုင္သည္။ ဗဟုိအစုိးရသည္ ႏိႈင္းယွဥ္ၾကည့္ပါက အာဏာမရွိဘဲ ႏုိင္ငံျခားေရးႏွင့္ ကုန္သြယ္ေရး ကိစၥမ်ားတြင္သာ အာဏာကုိ သုံးႏုိင္သည္။ အာဏာကုိ အဓိက ကုိင္စြဲထားသူမ်ားမွာ ဖယ္ဒေရးရွင္းႏွင့္ ရီပတ္ဗလစ္တုိ႔၏ လႊတ္ေတာ္မ်ား ျဖစ္သည္။ ထုိလႊတ္ေတာ္ ၂ ရပ္သည္လည္း ေဘာ့စနီးယား တႏုိင္ငံလုံးရွိ မဲဆႏၵရွင္မ်ား၏ လုိလားခ်က္မ်ားကုိ ျဖည့္ဆည္း တုန္႔ျပန္မည္ မဟုတ္ေခ်။ အာဏာကုိ ဗဟုိမွသည္ ေအာက္ေျခသုိ႔ အဆင့္ဆင့္ ခြဲေ၀ေပးထားသည့္ ေဘာ့စနီးယားအစုိးရ၏ အာဏာကုိ အဆင့္တုိင္းတြင္ အျပန္အလွန္ ထိန္းညွိထားျခင္းခံရသည္။ အမွန္စင္စစ္ေတာ့ ေဘာ့စနီးယားရွိ လူမ်ဳိးစုမ်ားကုိ သက္ဆုိင္ရာ အုပ္စုအလုိက္ ပုိင္းျခားထားသည့္ စနစ္္ျဖစ္သည္။ ေဒတန္ သေဘာတူညီခ်က္အရ ေရးဆြဲထားသည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေအာက္တြင္ က်င္းပသည့္ ေရြးေကာက္ပြဲမ်ားသည္ အမွန္တြင္ သက္ဆုိင္ရာ လူမ်ဳိးစုမ်ား၏ လူဦးေရ သန္းေခါင္စာရင္း ေကာက္ခံျခင္းသာ ျဖစ္သည္။

မွ်မွ်တတေျပာရလွ်င္ လူမ်ဳိးစုမ်ားအၾကား အုပ္စုပုိကြဲသြားေစသည့္ အဆုိပါ Consociational ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒသည္ ပဋိပကၡျဖစ္ပြားေနသည့္ ေဘာ့စနီးယား ႏုိင္ငံအတြက္ ေဒတန္ သေဘာတူညီခ်က္ စာခ်ဳပ္ေပၚတြင္ လက္မွတ္မ်ား ေရးထုိးရန္ႏွင့္ ေသြးေခ်ာင္းစီးမႈကို ရပ္တန္႔ရန္ လုိေကာင္းလိုအပ္ႏုိင္ခဲ့သည္။ သုိ႔ေသာ္ျငားလည္း လြန္ခဲ့သည့္ ဆယ္ႏွစ္ခန္႔က ေသေရးရွင္ေရး လုိအပ္ေနၿပီး ခ်က္ျခင္းလက္ငင္း အက်ဳိးရလဒ္မ်ားအေပၚ ဦးစုိက္ခဲ့မႈသည္ လူမ်ဳိးစု ႏုိင္ငံေရးကုိ ဦးစားေပးမႈႏွင့္ လူမ်ဳိးစုမ်ားအၾကား အုပ္စုကြဲမႈကုိ ပုိမုိခုိင္မာေစခဲ့သည္ ဆုိသည္ကုိမူ ျငင္းခ်က္မထုတ္ႏုိင္ေပ။ ထုိသုိ႔ လူမ်ဳိးစုႏုိင္ငံေရး ေပၚေပါက္လာျခင္းသည္ လူမ်ဳိးစုမ်ားအၾကား ေပါင္းစည္းေရး ႏွင့္ ဒီမုိကေရစီ အေျခခုိင္မာေရးအတြက္ ေရရွည္ အလားအလာမ်ားအေပၚ ၀န္ခံရလွ်င္ မလွပသည့္ အဟန္႔အတားမ်ားကုိ ပုိမုိဖန္တီးေပးခဲ့သည္။ အုပ္စုမ်ားအၾကား လူမ်ဳိးေရးအေျခခံ မဲဆြယ္စည္း႐ုံးမႈမ်ား ေလ်ာ့နည္းသြားေစရန္ႏွင့္ အတူတကြ ပူးေပါင္းေဆာင္ရြက္မႈမ်ား ျဖစ္ေပၚလာေစရန္ ေဒတန္ သေဘာတူစာခ်ဳပ္အေနျဖင့္ အေၾကာင္းျပခ်က္ မေပးႏုိင္ခဲ့ေခ်။

ထုိ႔အတူ ကုလသမဂၢ မဟာမင္းႀကီး (UN High Representative) သည္လည္း နဂုိမူလ ၿငိမ္းခ်မ္းေရး အစီအစဥ္က ဘယ္ေသာအခါမွ ထည့္သြင္း ေမွ်ာ္မွန္းမထားသည့္ ေဆာင္ရြက္မႈျဖင့္ လစ္ဟင္းေနသည့္ အာဏာကြက္လပ္ကုိ ျဖည့္ဆည္းရန္ ႀကိဳးပမ္းခဲ့သည္။ ၁၉၉၆ ႏွင့္ ၁၉၉၉ ခုႏွစ္မ်ားတြင္ က်င္းပခဲ့ၾကသည့္ ေရြးေကာက္ပြဲမ်ားတြင္ ေမွ်ာ္လင့္ထားသကဲ့သုိ႔ပင္ ပါတီအားလုံံးတုိ႔သည္ ရန္လုိၿပီး ပုိမုိအုပ္စုကြဲျပားေစသည့္ လူမ်ဳိးစု အသုိင္းအ၀န္းႏွင့္ မတူညီမႈအေပၚ အေျခခံ၍ မဲဆြယ္စည္း႐ုံးၾကသည္။ ၂၀၀၂ ခုႏွစ္တြင္ က်င္းပခဲ့သည့္ ေရြးေကာက္ပြဲမ်ားတြင္မူ ပုိမုိအစြန္းေရာက္သည့္ အမ်ဳိးသားေရး၀ါဒ အေျခခံ ေဘာ့စနီးယက္ႏွင့္ ဆာဘ့္ပါတီမ်ားဘက္ အေလးသာခဲ့သည္ကုိ ေတြ႔ရွိခဲ့ရသည္။ မည္သည့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒကမွ ဤမွ်ေလာက္ အုပ္စုမ်ား အထင္ကရ ကြဲေနၾကသည့္ ေဘာ့စနီးယား ႏုိင္ငံတြင္ တုိင္းရင္းသား လူမ်ဳိးေပါင္းစုံ၏ ႏုိင္ငံေတာ္တခု ထူေထာင္ရန္အတြက္ အာမခံခ်က္ ေပးႏုိင္လိမ့္မည္မဟုတ္ဟု တခ်ဳိ႕က ျငင္းခ်က္ထုတ္ႏုိင္သည္။ သို႔ေသာ္လည္း ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ စည္းမ်ည္းမ်ားကုိ မျပင္မခ်င္း လူမ်ဳိးစုမ်ားအား အုပ္စုကြဲသြားရန္ ၀တ္ဆင္ေပးထားသည့္ ကုိယ္က်ပ္အက်ႌမွ လြတ္ေျမာက္ရန္ ေဘာ့စနီးယား ႏုိင္ငံသားမ်ားအတြက္ ေမွ်ာ္လင့္ခ်က္ မရွိေခ်။ ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္းမ်ားကုိ ဦးစားေပးအဆင့္မ်ား သတ္မွတ္ ေရြးခ်ယ္ေစသည့္ ဆန္းသစ္တီထြင္ထားေသာ ေရြးေကာက္ပြဲစနစ္မ်ား (Preference voting) ႏွင့္ ေဒသတခုတည္းကုိ အေျခမခံဘဲ ေဒသအမ်ားအျပားရွိ မဲဆႏၵရွင္မ်ား လုိလားေတာင့္တသည့္ မူ၀ါဒမ်ားကုိ အေျခခံ စည္း႐ံုးသိမ္းသြင္းသည့္ ပါတီမ်ားအား ဆုခ်ီးျမွင့္ျခင္းတုိ႔သည္ အုပ္စုမ်ားအၾကား ေစ့စပ္ညွိႏိႈင္းသည့္ အျပဳအမူတုိ႔ ျဖစ္ေပၚရန္ တြန္းအား ျဖစ္ႏုိင္သည္။ (ကုိယ္စားလွယ္ေလာင္းမ်ားကုိ ဦးစားေပးအဆင့္ သတ္မွတ္ ေရြးခ်ယ္သည့္ ေရြးေကာက္ပြဲစနစ္ ျဖစ္သည္။ ဦးစားေပး (၁)၊ ဦးစားေပး (၂)၊ ဦးစားေပး (၃) အစရွိသျဖင့္ သတ္မွတ္ေပးရသည္။)
ဆက္လက္ေဖာ္ျပပါမည္။

(အင္ဒ႐ူး ေရးႏုိးစ္ (Andrew Reynolds) သည္ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု ေျမာက္ ကာ႐ုိလုိင္းနား တကၠသိုလ္၊ ခ်ာပယ္ေဟးလ္မွ ႏုိင္ငံေရးသိပၸံ တြဲဖက္ပါေမာကၡတဦး ျဖစ္သည္။ သူသည္ အာဖဂန္နစၥတန္ႏွင့္ ဆူဒန္ႏုိင္ငံမ်ား အပါအ၀င္ ႏုိင္ငံအမ်ားအျပားတြင္ ေ႐ြးေကာက္ပြဲ စနစ္မ်ားႏွင့္ ဖြဲ႔စည္းပုံ အေျခခံဥပေဒ ေရးဆြဲေရးဆုိင္ရာ ကိစၥရပ္မ်ားအေပၚ ကြ်မ္းက်င္သူ အႀကံေပးအျဖစ္ ေဆာင္ရြက္ခဲ့သည္။ သူ၏ ေနာက္ဆုံး ထုတ္ေ၀ခဲ့သည့္ စာအုပ္မွာ “The Architecture of Democracy: Constitutional Design, Conflict Management and Democracy (2002)” ျဖစ္သည္။)